1/2008 (42): O tradycjach i kulturze Chakasów

Wszystko dokoła nas jest żywe

Chakasi. To niewielki 80. tysięczny staroturecki naród żyjący na pięknej syberyjskiej ziemi na terytorium Kotliny Chakasko-Minusińskiej w Republice Chakasji wchodzącej w skład Federacji Rosyjskiej.

 

Chakasja jest wielonarodową republiką, reprezentowaną przez przedstawicieli 108 narodowości m.in. Rosjan, Niemców, Ukraińców, Tatarów i Białorusinów, a także Polaków. Liczba ludności wynosi 583 tys.; z tego w Abakanie – stolicy Chakasji żyje 167 tys. osób. Chakasi stanowią 11% mieszkańców republiki.

Ziemia Chakaska posiada wiekową i bogatą historię. W świecie znana jest ze swych historyczno-archeologicznych zabytków i muzeum „pod odkrytym niebem”. Archeolodzy nazywają ją „archeologiczną Mekką Syberii”. Na jej terytorium znajduje się około 30 tysięcy zabytków starożytności m.in. rysunki naskalne, ruiny starożytnych miast, umocnienia; tysiące mengirów i mogił.

Dużym centrum badań naukowych w Południowej Syberii, poczynając od II poł. XIX w., jest Muzeum Narodowe w Minusińsku im. N.M. Martjanowa. Założono je w 1877 r. Mieszczą się w nim unikalne, bezcenne dla nauki skarby historyczne, etnograficzne, architektoniczne opracowania, a także pamiątki historii i kultury Kotliny Chakasko-Minusińskiej. Ogromną pomoc w pracach muzeum okazywał N.M. Martjanow oraz polityczni zesłańcy i rewolucjoniści. Byli oni autorami większości książek wydanych przez muzeum np. D.A. Kliemienc, „Driewnosti Minusinskogo muzieja” – o historii i architektonicznych pamiątkach; E.K. Jakowlew, „Etnograficzieskij obzor inorodczieskogo nasielenija doliny Jużnogo Jenisieja” – opis materialnej i duchowej kultury chakaskiego narodu – domostwa, jedzenie, odzież, byt rodzinny, wierzenia religijne – szamanizm.

Rezultatem naukowych ekspedycji fińskich uczonych A. Kastriena (1847r.), I. Aspielina (1887-89) i Rosjanina W.W. Radłowa (1863-1864) po Chakasji były wydane materiały o języku, etnografii, archeologii i folklorze chakaskiego narodu.

W 1898r. w Chakasji pracowała ekspedycja etnograficzna zorganizowana przez komitet statystyczny Jenisejskiej guberni. Jej pokłosiem były dwie publikacje: A.A. Kuzniecow, P.E. Kułakow, Minusinskije i Aczinskije inorodcy, 1898; A.L., Jariłow, Byłoje i nastojaszczieje sibirskich inorodcew, 1990. Były to prace poświęcone historii i kulturze Chakasów.

Pytanie o pochodzenie i formowanie się chakaskiego narodu było po raz pierwszy postawione przez L.P. Potapowa w książce wydanej w 1952 r. „Kratkije oczierki istorii i etnografii chakasow (XVII-XIX ww.).” W 1957 r. ukazała się następna pozycja ww. autora „Proischożdienije i formirowanije chakasskoj narodnosti”.

Nieoceniony wkład w badanie historii i kultury chakaskiego narodu wnieśli dwudziestowieczni historycy zarówno rosyjscy, jak i chakascy m.in. Abdin E.A., Małow C.E., Jułakow P.E., Butanajew W.J., Pataczakow K.M., Kyzłasow L.P., Cziebodajew P.J.

Elementy bytu i kultury Chakasów wykorzystywane są dzisiaj w twórczości chakaskich artystów m.in. przez Walentynę Todyszewą, Aleksandra Domożakowa, Irinę Kidiekową, Grigorija Sagałakowa, Walentynę Majnogaszewą, Pawła Trojakowa, Andrieja Ulianowa, Rusłana Subrakowa. Na uwagę zasługują dywany tkane ręcznie przez Walentynę Iwanowną Todyszewą, mieszkającą w Askizie. Symbolika chakaskiego świata ma swoje odzwierciedlenie w obrazach malarza Aleksandra Domożakowa - Domożakow wierzył, że wszystko dokoła nas jest żywe – góry, rzeki, drzewa, kamienie co znaczy, że każde z nich ma swojego wszechwidzącego ducha.

200 lat temu Chakasi dzielili się na cztery grupy etniczne: Kaczińców (xааш, xаас), Sagajów (cагай), Kyzylców (xызыл) i Kojbałów (xойбал). Każda z nich, z wyjątkiem Kojbałów miała swój dialekt.

Kojbałowie prawie w całości zasymilowali się z Kaczińcami i tylko we wsi Kojbały w rejonie Biejskim zachowali swą etniczną odrębność.

Ludność chakaska doliny rzeki Matur i Górnego Tasztypa mówi szorskim dialektem. Sami siebie nazywają Sagajcami, ale nazywa się ich dzisiaj też tajgowymi lotnikami (чыстанас) – pamięć o narodzie Az żyjącym w górach Sajany i Kuźnieckim Ałatau.

Termin „chakas”, dla oznaczenia rdzennej ludności Kotliny Chakasko-Minusińskiej, został oficjalnie przyjęty w pierwszych latach sowieckiej władzy. Został on zapożyczony z chińskich źródeł. W kronikach chińskich IX-X wieku słowem „chjagasy” nazywano jenisejskich Kirgizów. Przyjęty etnonim odzwierciedlał współczesną ludność doliny środkowego Jeniseju z Kirgizami i sprzyjał ich politycznemu odrodzeniu. Chakasi do początku XX wieku całkowicie (powyżej 95%) zachowali swój ojczysty język. Jednak w końcu XX wieku, do 1989 roku, ojczystym językiem władało już 76% (wprawdzie wśród wiejskich mieszkańców procent nim władających dochodzi do 84,5%). Utrata ojczystego języka następuje w zależności od mieszanego zasiedlania się, szczególnie tam, gdzie dominuje napływająca masa rosyjskich przesiedleńców.

Rozwój socjalno-ekonomiczny na Syberii w XVIII i XIX wieku wywarł wielki wpływ na zmiany charakteru życia i bytu Chakasów, na ich związki rodzinne i kulturę duchową. Zmiany w materialnej kulturze Chakasji znalazły odbicie w architekturze domostw, sposobie i jakości odżywiania się, strojach, w zajęciach dnia codziennego, a także w trybie życia.

Miejscem bytowania Chakasów były aały (potoczna nazwa ułusy) - półkoczownicze gospodarstwa obejmujące od 10 do 15 jurt. Ich mieszkańcy połączeni byli ze sobą więzami krwi. Do początku XX wieku rdzenna ludność zamieszkiwała w 520 aałach.

Tradycyjne chakaskie aały zmieniają się w oczach. Jeżeli w 1929 roku w Chakasji z 567 osiedli naliczono 295 „czystych” chakaskich aałów (43,9%) i 84 aały (12,5%) z domieszką ludności rosyjskiej, to dzisiaj pozostało ich nie więcej niż 100. Takiemu procesowi sprzyjała kolektywizacja w latach 1929 – 1930 i przeobrażenie kołchozów w sowchozy w roku 1957.

Podstawą gospodarki Chakasów była uprawa ziemi i hodowla bydła. Pola uprawne znajdowały się dokoła zimowych koczowisk w odległości 2-3 do 10 km od aału.

Pracę na roli Chakasi rozpoczynali w maju. Czas orki określano ludowym sposobem. Po zrobieniu bruzdy wokół zagonu siadano na wykopanej ziemi i palono fajkę. Jeżeli w czasie jej wypalania dolne, nieosłonięte części ciała nie marzły, znaczyło że ziemia jest ciepła i nadaje się do zasiewu. Jeżeli wiosną jaskier miał dużo kwiatów, zapowiadało to dobre wschodzenie zbóż; mało – wtedy rok miał być nieurodzajny i zagony obsiewano podwójnie.

Kiedy na stepie pojawiła się mgła, nie bano się przymrozków. Jeżeli jesienią padał długotrwały i silny deszcz, a zimą kiedy zamarznięta ziemia odmarzała należało oczekiwać dobrego urodzaju. Tak jak i w przypadku głośnego spływania kier na wiosnę na rzekach Jenisej i Abakan. Suche wierzchołki rozwiniętych wierzb zapowiadały nieurodzaj. Podczas zasiewu ziarna rozrzucano rękoma.

Tradycyjnym zajęciem Chakasów była hodowla bydła typu półkoczowniczego przystosowanego do miejscowych warunków przyrodniczych. W dolinie środkowego biegu Jeniseju prowadzona była już w średniowieczu. Stada składały się z koni, bydła rogatego i owiec. Konie służyły jako środek transportu i z przeznaczeniem na mięso. Z kobylego mleka wyrabiano wiele produktów spożywczych. Kobyły dojono trzy razy dziennie z dopuszczeniem źrebiąt. W dużych skórzanych naczyniach zakwaszano kumys i ajran. Ilość stad decydowała o prestiżu gospodarza.

Codziennym pożywieniem Chakasów było mleko i pozyskiwane z niego produkty, takie jak śmietana, śmietanka, masło, ajran, przaśny i kisły ser. Jedzeniem typowym dla dzieci było świeże i gotowane mleko oraz ser. Dorośli spożywali mniej mleka. Ze śmietany i mąki przygotowywano kaszę „потлы” gotowaną na świeżym mleku. Kwaśne mleko wykorzystywano do produkcji twarogu. Z odstałego mleka w drewnianych wiaderkach otrzymywano śmietanę.

Wiodące miejsce w diecie Chakasów zajmowała baranina. Przygotowywano z niej „харбан” – gotowane mięso. Z mięsa bez kości - szaszłyki, ale nie cieszyły się one powodzeniem. Tylko szaszłyk z wątroby miał rytualne znaczenie – przygotowywano go na ślub. Państwo młodzi powinni byli ugaszczać się nim nawzajem na znak miłości i szacunku.

W końcu XIX wieku zaczęto wykorzystywać wieprzowinę i drób. Najbardziej cenionym mięsem była tylna część owcy. Dawano ją jako gościniec najbardziej szanowanemu gościowi. Nigdy nie częstowano gości mięsem z baraniej głowy. Jadł je tylko gospodarz. Głowę baranią zięć dawał swemu teściowi podczas pierwszych odwiedzin u rodziców panny młodej. Przynoszono ją też rodzinie zmarłego na cmentarz podczas stypy, gdzie wieszano na kołku u węzgłowia mogiły. Miała ona zapewnić zmarłemu na tamtym świecie stada bydła.

Pod wpływem rosyjskiej kuchni bogaci Chakasi znali sposoby przygotowywania wielu dań mięsnych i mącznych. Od syberyjskich chłopów nauczyli się wypiekać chleb, robić pierogi, makaron, kołacze, kotlety, smażyć bliny i mięso. Z drewna, gliny i kory brzozowej Chakasi wytwarzali naczynia. Szklane, metalowe i porcelanowe kupowali. Chałupniczym sposobem przygotowywali różne sorty skóry i futer, wyrabiali wojłoki, skręcali nitki. Zajmowały się tym kobiety. Kiedy Chakasi wyruszali w drogę przypatrywali się niebu i prognozowali pogodę. Jeżeli wokół słońca lub księżyca pojawiała się aureola lub „tęczowe uszy” oznaczało chłód, zimą zwiastowało śnieg a latem deszcz. W maju obchodzono nowy rok. Przy pierwszym gromie należało obiec jurtę dookoła, okropić niebo i ziemię ajranem i wypowiedzieć słowa: „Niech wyjdzie stary rok, niechaj przyjdzie nowy rok! Niech bydło da dużo mleka!”

Wiosną, po zakończeniu prac polowych obchodzono święto uśmiercania ziarnistego robaka. Mieszkańcy aałów wychodzili na pastwiska gdzie siadali przy stolikach z jedzeniem i napojami. Po zaklęciu wypowiadanym przez szanowanego starca zajmowano się wróżbami. Starzec mył twarz w misce wody. Następnie wylewano tę wodę na pastwisko. Na drugi dzień obchodzono święto wina.

W końcu maja tradycyjnie świętowano „tun pajram” – święto pierwszego ajranu. Bydło przeganiano na zieloną karmę. Odbywały się wtedy zawody sportowe: biegi, jazda konna, strzelanie z łuku i tradycyjne zapasy. Chakasi nie obchodzili świąt zimowych. Na początku XIX wieku pod wpływem przenikania chrześcijaństwa zaczęto świętować Boże Narodzenie, Chrzest wody, Wielkanoc i Trójcę świętą.

W wyniku wielowiekowej obserwacji nieba Chakasi opracowali własny księżycowo-słoneczny kalendarz. Nazwy miesięcy odzwierciedlały koczowniczo-rolniczy charakter ich funkcjonowania. Narodowe święta powstały pod wpływem oddawania szacunku niebu i ziemi.

Chakasi kultywowali typowe dla siebie tradycje oraz pogląd na świat. Wierzenia religijne podtrzymywane były szczególnie dzięki szamanom.

Według wierzeń Chakasów kosmos dzielił się horyzontalnie na trzy światy. Wysoki – „чайаан чирі”, znajdujący się w niebie był schronieniem 9. stwórców – nadziei, głową których był „Czałbyros-Czajan” lub „Ach Chudaj”. Uosabiali oni dobry początek. Stworzyli Ziemię, roślinność, człowieka i bydło. Wśród nich był m.in. „Kygyrt-Czajaaczy” – władca gromów, „Czałtyrach-Czajaaczy” – twórca światła, „Umaj-icze” – bogini płodności i opiekunka dziecięcych dusz. W niskim świecie – „айна чирі” króluje 7. podziemnych bóstw – erlików, głową których jest „Erlik-chan”. Uosabiali zły początek. Byli twórcami pełzających gadów, owadów, trudno dostępnych gór, chorób i szamanów. Do tej grupy należały dzieci samego Erlika-chana, a także „Yzyt-chan” – władca królestwa zmarłych ludzkich dusz, „Tammy-chan” – car ostatniego dziewiątego słoja podziemnego świata, dokąd kieruje się ludzi na piekielne męki. W średnim świecie – „кÿнніг чир” żyją ludzie. Okrążają ich rozmaite duchy – gospodarze osad i przyrody. Władcą wszystkich góralskich gospodarzy jest „Chubaj-chan”, władcą rzecznych duchów – „Sugdaj-chan”, gospodarzem wiatru – „Cziłdej-chan”, mrozu – „Chumduzach”, gospodynią ognia – „Ot inezi”. W modlitwach i hymnach zwracano się do nich wszystkich. Podtrzymywano w ten sposób kult przodków w rodzinie. Z szacunkiem odnoszono się do przyrody. Na arenie średniego świata odbywała się walka pomiędzy początkiem dobrego i złego. Dlatego też ludzie podatni są na złe i dobre postępowanie. Pośrednikiem między ludźmi i bogami występuje szaman – „kam”. W części zachodniej średniego świata , w kraju zachodzącego słońca, znajduje się pałac mitycznego patriarchy wszystkich szamanów Adama-chana.

Chakasi obchodzili święta religijne. Raz w roku spotykano się na szczytach wysokich gór. W zależności od obrzędu niebu, górom, rzekom i jeziorom składano różne ofiary, białe barany, białe konie lub czarne byki. Składanie ofiar odbywało się pod specjalnym kierownictwem szamanów.

Mężczyźni przyczepiali do czapek kolorowe wstążeczki i pióra berkuta. Podczas świąt przywiązywano te wstążeczki do świętego drzewa. Za takie uważano brzozę. Zabijano ofiarne zwierzę. Zwierzęciu rozcinano brzuch i ręką wyrywano aortę. Ugotowane na parze serce, płuca i wątroba służyły jako pokarm dla bóstw.

W pieśniach, legendach, eposach, podaniach, bajkach, a także w powiedzeniach, przysłowiach i zagadkach wyrażone jest życie chakaskiego narodu. Rysuje się w nich życie przodków Chakasów, ich materialna kultura, byt, walka o sprawiedliwość z obszarnikami, szamanami i carskimi urzędnikami.

Najbardziej rozpowszechniony był epos - przekazywany ustnie. Niósł ze sobą ślady historycznych epok, sceny związane z koczowniczym bytem. Jest w nim walka dobra ze złem, opowieści o życiu i zwycięstwach bohaterów. Epos wyrażał się bajkowym stylem. Wykonywano go przy akompaniamencie instrumentów muzycznych w ciągu długich zimowych nocy. Niektóre eposy były bardzo długie. Na ich wykonanie potrzebowano nawet kilku tygodni. Opowiadacze – pieśniarze cieszyli się dużym szacunkiem. Brano ich ze sobą jako współtowarzyszy do tajgi na polowanie. Duchy gór lubiły słuchać muzyki i bajek. Za daną im radość odwdzięczali się zwierzętami. Według Chakasów dźwięki muzyki przyciągają do siebie dusze zmarłych ludzi. W związku z tym na stypę zawsze zapraszano pieśniarza.

Istota bytu społecznego i kultury chakaskiego narodu sięga późnego średniowiecza. Korzenie tradycyjnej chakaskiej kultury wywodzą się sprzed tysięcy lat. Istotny na nią wpływ miała kultura północnych i południowych sąsiadów. Liczenie czasu i kalendarz były identyczne jak u sąsiadów, turecko-mongolskich narodów. Odżywianie się Chakasów należało do modelu środkowoazjatyckiego. Podstawą ich kuchni były dania typowe dla ludów pasterskich z gotowanego mięsa i kwaśnego mleka, uzupełniane produktami ze zbieractwa, ogrodnictwa, myślistwa i rybołówstwa.

W obrzędach i obyczajach Chakasów występowały niewielkie lokalne różnice, co świadczy o jedności ich tradycyjnej kultury. Postępujący rozwój ekonomiki i kultury Chakasów podyktowany był wpływem rosyjskiego narodu i rosyjskiej kultury. W chakaskim gospodarstwie nastąpiły ważne zmiany. W sferze duchowej rósł wpływ prawosławnej cerkwi. Nastąpił rozwój przemysłu. Jednak do końca XIX wieku funkcjonowały feudalno-rodowe związki. Chakasi objęci statusem koczowniczych innowierców bytowali na stale zmniejszających się areałach. Z czasem przywykli do osiadłego trybu życia. Zakładali osady zwane aałami. Drewniane jurty zastąpiły wojłokowe. Budowano też drewniane izby. Chakasi pracowali w kopalniach i fabrykach, zajmowali się przewozami ludzi i towarów. Pomimo wielu przeciwności losu naród ten przetrwał. Przetrwała jego kultura, tradycje i obyczaje.

Bibliografia:

1. Alieksiejew W.P., Potapow L.P., Proischożdienije chakaskogo naroda w swietie dannych antropołogii, Moskwa 1989.

2. Butanajew W.J., Etniczieskaja istorija chakasow XVII-XIX ww., Moskwa 1990.

3. Butanajew W.J., Proischożdienije chakasow po dannym etnonimiki // Istoriczieskaja etnografija, Leningrad 1983.

4. Butanajew W.J., Tradicionnaja kultura i byt chakasow, Chakaskoje Kniżnoje Izdatielstwo, Abakan 1996.

5. Chudiakow J.A., Kyrgyzy na Jenisieje. Ucziebnoje posobie, Nowosibirsk 1986.

6. Cziebodajew P.I., Istorija Chakasii, Chakaskoje Kniżnoje Izdatielstwo, Abakan 1992.

7. Kyzłasow L.R., Istorija Chakasii z driewniejszich wriemion do 1917 g., „NAUKA” Moskwa, 1993.

8. Kyzłasow L.R., O prisoiedinienii Chakasii k Rosii, Abakan – Moskwa 1996.

Andrzej Malinowski

< powrót