Jadeity z Chakasji

                                                                                             Henryk Walendowski         

Barka z brylami jadeitu na zbiorniku wodnym elektrowni Sajano-Szuszeńskiej.                                     W oddali góry Sajanu Zachodniego              

    Stolicę Chakasji, Abakan, dzieli od Warszawy około 5 500 km. Gdybyśmy chcieli odwiedzić złoże jadeitu, należy wyruszyć z Abakanu szosą w kierunku południowym. 

    Przez 120 km jedziemy asfaltową szosą do olbrzymiej zapory Sajano-Szuszeńskiej na Jeniseju w okolicach miejscowości Czeriomuszki. Dalsza podróż jest już trudniejsza, można ją pokonać tylko w lecie. W górskim terenie (trzy przełęcze po drodze!) jedziemy drogą gruntową do przystani Dżojka na zalewie jeziora zaporowego wspomnianej elektrowni wodnej. Stąd 32 km statkiem do przystani Sosnowka przy kamieniołomie Sochatinyj. Przy to jeszcze nie znaczy, że blisko! Pracujący w kamieniołomie i goście muszą się jeszcze wspiąć ok. 800 m w górę drogą gruntową wśród lasów i skalistych zboczy, nierzadko w towarzystwie niedźwiedzi, kozic, soboli, gronostajów, lisów i węży. Niepoliczalne są kleszcze i komary syberyjskie. Miejscowi są przyzwyczajeni, natomiast odwiedzający, którzy dbają o swoje zdrowie, powinni się wcześniej zaszczepić. Najwygodniejszy kontakt ze światem zapewniają helikoptery, których lądowisko jest położone blisko osady pracowniczej.

   Pod względem geologicznym Chakasja jest strefą graniczną trzech ogromnych płyt tektonicznych: zachodniosyberyjskiej, mongolskiej i syberyjskiej. Procesy geologiczne, począwszy od orogenezy kaledońskiej (ok. 400 mln lat temu), spowodowały m.in. wzbogacenie Chakasji w znaczące złoża węgla kamiennego, rudy żelaznej, molibdenu, wolframu, miedzi, ołowiu i złota. Do tych bogactw dopisujemy rzadki minerał o niezwykłych właściwościach użytkowych i ozdobnych – jadeit.

    Poznajmy jadeit

   Nazwa może pochodzić od hiszpańskiego pietra de hijada, co oznacza kamień lędźwiowy. Od XVI wieku był on używany jako lek na ischias (rwę kulszową). Jadeit jest bardzo podobny do nefrytu, przy czym oba te minerały są zaliczane do grupy żadów (opis w NK 74, Stegos). Do drugiej połowy XIX wieku w Europie nazwą żad nazywano podobne, mikroskopowo różne, zielone minerały. Dopiero francuski mineralog Augustin A. Damour (1808-1902) udowodnił w roku 1863, że żad ma dwie odmiany. Pierwsza należy do grupy amfiboli, druga zaś do grupy piroksenów. Pierwszą odmianę nazwał nefrytem, drugą jadeitem.

   Jadeit ma strukturę ziarnistą, rzadko krystaliczną (układ jednoskośny), twardość 6,5 – 7,0, gęstość 3,34 g/cm3, wzór chemiczny NaAl [Si2O6]. Najczęściej jadeity mają barwy od żółtozielonej przez zieloną (jadeit diopsydowy) do szmaragdowozielonej. Są też odmiany czerwone, fioletowe, białe, żółte, szare, niebieskie. Na barwę wpływają domieszki żelaza, chromu, wapnia i magnezu. Barwa zbitych skupień jadeitu często jest nierównomiernie rozmieszczona; cętkowana, plamista, mszysta). Niektóre włókniste skupienia wykazują po oszlifowaniu efekt kociego oka. Minerał rzadko jest przezroczysty, zwykle przeświecający do nieprzezroczystego. Jest zwięzły i mechanicznie wytrzymały, o szklistym lub tłustym połysku z perłowym odcieniem. Odznacza się dobrą do doskonałej łupliwością oraz nierównym, ziarnistym, a niekiedy ziemistym przełamem.

    Jadeit należy do typowych minerałów metamorficznych, tworzy się w stosunkowo wysokich ciśnieniach i niskich temperaturach. Ma znaczenie naukowe jako wskaźnik warunków i charakteru przeobrażeń skał. Stanowi atrakcyjny, wysoko ceniony kamień kolekcjonerski, dekoracyjny, ozdobny, stosowany w jubilerstwie.

    Bogactwo odmian

   Ojczyzną jadeitu jest Birma (Myanmar). Od niepamiętnych czasów wydobywano jadeit z aluwiów w dorzeczu rzeki Chindwin. Najwyższej jakości surowiec odkryto w 1746 roku w dolinie rzeki Urn. Jadeity występują także w północnej prowincji Kaczin, gdzie ostatnio wydobyto bryłę o wadze 175 ton (NK 92).

   Początkowo birmańskie jadeity wywożono do Chin, stąd znane one były jako jadeity chińskie. W samych Chinach występują one w prowincji Nanjan, Xinjang i w Tybecie.

   W 1930 roku odkryto jadeity w Kalifornii. Największym złożem jest Clear Creek w okolicy San Benito. Piękne okazy pochodzą z Meksyku, Gwatemali (Manzanal), Kostaryki, Kolumbii, Rosji, Kazachstanu (złoże Itmurundinskoje na północ od jez. Bałchasz), Armenii, Indii, Zimbabwe, Japonii (Katakai), Grenlandii, Papui-Nowej Gwinei, Australii, Irlandii, Szkocji, Francji (Korsyka), Włoch (Belino, Brosso i Traversella w Alpach). W Gwatemali znaleziono toporki z jadeitu pochodzące z okresu kultury Majów.

    W Polsce jadeit diopsydowy stwierdzono wśród serpentynitów u podnóża Ślęży (Tąpadła). Tworzą one drobne agregaty w żyłach lamprofirowo-aplitowych o średnicy nie przekraczającej 0,5 mm. Spotyka się je także w Górach Kaczawskich.

W górach Zachodniego Sajanu   

INFO: CHAKASJA - syberyjska republika w granicach Federacji Rosyjskiej, w górnym dorzeczu Jeniseju wśród Gór Zachodnich Sajanów. Utworzona w 1930 roku jako republika autonomiczna w ramach Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, liczy obecnie niecałe 600 000 mieszkańców, żyjących na powierzchni 61,9 tys. km2. Ludność to przede wszystkim Rosjanie (80%), a tylko 11% stanowią gospodarze tej ziemi – Chakasi. Ich język należy do tureckiej grupy językowej, podobnie jak języki Kirgizów, Kazachów czy Ujgurów. W przeszłości polowali, wypasali owce i kozy. Hodowali też konie, które pasły się same w stepie i rozmnażały. Sprzedawano je na potrzeby wojsk carskich (kozackich). Ten odległy obszar naznaczony jest dramatem cierpienia syberyjskich zsyłek Polaków. Byli to osadnicy z początku XX w. (chłopi i inteligencja), zesłańcy po upadku Powstania Styczniowego, zesłańcy polityczni do 1914 roku i łagiernicy kilku obozów NKWD w okolicach Abakanu. Obecnie nasza Polonia w Abakanie, sąsiednim Minusińsku i okolicach wydaje kwartalnik w języku polskim „Rodacy”. 

      W Rosji zbadano dwa liczące się złoża jadeitu: na polarnym Uralu (złoże Lewo-Keczpelskoje w masywie Paj-Er) i w Zachodnich Sajanach, ok. 350 km na południe od Krasnojarska. Złoże sajańskie eksploatowane jest w masywie Borusskie, części Sajanów Zachodnich wznoszących się do wysokości 2551 m n.p.m. Jest to najlepiej zbadane i najbogatsze złoże jadeitu w Federacji Rosyjskiej. Niestety położone jest 30 – 100 km od najbliższych osiedli. Odkrycie złóż jadeitu zawdzięczamy geologom pracującym na tym terenie już w roku 1930 (M.I. Judin), a następnie w latach 1976-1993 (z przerwami). Obecna wiedza pozwala oszacować złoża na 24,5 tys. ton, co stanowi aż 90 proc. obecnie znanych zasobów jadeitów w Rosji.

    Po spiętrzeniu Jeniseju w 2006 roku i wypełnieniu się ogromnego zbiornika wodnego Sajano-Szuszinskiej elektrowni wodnej (220 m głębokości przy zaporze, 621 km2 powierzchni, 30 km3 pojemności wody w zbiorniku) złoże jadeitu dzieli zatoka w dawnym korycie rzeki Kantegir, lewego dopływu Jeniseju. Po obu stronach tej głęboko wciętej zatoki, wśród krajobrazu o nieopisanym pięknie dzikiej przyrody, położone są poszczególne pola, gdzie występują jadeity: Borusskoje ze złożem Sochatinskoje, Urtenskoje, Kazanaszkinskoje, Orasug-Kantegir-Jenisejskoje, Kaszkaret-Bierezowskoje. Pola te mają na ogół kształt pasów długości 10-24 km i szerokości 100-1500 m. Jadeitom towarzyszy cała gama innych minerałów, w tym albit, natrolit, flogopit, fengit, aktynolit, tremolit, granat, plagioklaz, chloryt, grafit, augit egirynowy, kankrynit, epidot, pektolit, kalcyt. Złoże Sochatinskoje (powierzchnia 2,4 ha) i sąsiednie, niedawno udokumentowane duże złoże Miedwieżie (ok. 80 ha) położone są na terytorium republiki Chakasji, pozostałe w południowej części obwodu krasnojarskiego Federacji Rosyjskiej.

Kamieniołom Sochatinyj

    Złoże Borusskie jest związane ze skałami ultrazasadowymi ofiolitu zachodniosajańskiego. Z kolei ofiolit ten jest fragmentem Ałtajsko-Sajańskich kaledońskich gór fałdowych. W strefie geosynklinalnej zachodnich Sajanów dyslokacji uległy metamorficzne łupki górnego proterozoiku, utwory wulkaniczne, dolno sylurskie granitoidy i inne. Ultrabazyty uległy procesom serpentynizacji, co z kolei zaowocowało pojawieniem się obecnie poszukiwanych skał ozdobnych (jadeitu, nefrytu, granatu), rud chromu, azbestu, złota. Skupienia jadeitu w skałach otaczających (metasomatytów) są rozłożone nierównomiernie, czasem liniowo. Tworzą je skalne kolosy (10-100 m po przekątnej), także naturalne głazy lub ciosy (1-3 m po przekątnej) oraz mniejsze odłamy.

Jadeit magiczny, ezoteryczny i astrologiczny

   Od wieków jadeit był wykorzystywany w medycynie chińskiej, także posługiwali się nim szamani środkowoazjatyccy. Archeolodzy odkryli w Kazachstanie i w Chinach przedmioty z jadeitu wykonane  4 – 5 tys. lat temu.

   Jadeit zawiera trzy pierwiastki, których potrzebuje nasze ciało: magnez, żelazo i wapń. Jest naturalnym lekiem dla tych, którzy cierpią na nadciśnienie, cukrzycę oraz dolegliwości krążenia, chorób serca i nerek. Jadeit wzmacnia system immunologiczny, uspokaja i pomaga zasnąć. Odnawia myśli, sprzyja rozwojowi duchowemu, przynosi zadowolenie. Usuwa nadmierną potliwość i łagodzi skutki oparzenia słonecznego. Jadeit jest szczególnie polecany osobom mającym problemy z wyrażaniem uczuć. Harmonizuje on ciała: eteryczne, astralne i emocjonalne, aby zjednoczyły się, przynosząc spokój, odprężenie i harmonię. Według Konfucjusza jadeit symbolizuje jedność ducha i umysłu.

   Majowie uznawali jadeit za talizman działający w zapewnianiu szczęścia, dobrobytu i dobrego pożycia małżeńskiego. Zmarłym wkładali koraliki z jadeitu w usta, aby na drugim świecie, do którego się udają, strzegł ich duszy przed demonami czyhającymi w zaświatach. Figurki, amulety i maski z jadeitu wykonywali też Aztekowie.

   Maorysi z Nowej Zelandii cenili jadeit za twardość i ostrość krawędzi. W poszukiwaniach tego kamienia zapuszczali się w najbardziej niedostępne obszary Wyspy Południowej.

   Starożytni mistycy cenili prześwitujący jadeit sprowadzany z Birmy. Wytoczone z niego małe figurki umieszczali na widocznych miejscach, a okruchy jadeitu nosili przy sobie.

    Jadeit jest kamieniem patronującym dla urodzonych od 21 sierpnia do 9 września.

    Astrologicznie związany jest ze znakami Ryb, Raka i Wagi.

Firma Chakasinterserwis

Wyroby z jadeitu w ofercie firmy Chakasinterserwis

   W 1993 roku eksploatację rozpoczęły zakłady Chakasinterserwis sp. z o.o. w Abakanie. Rozpoczęcie eksploatacji w niedostępnym, niezamieszkanym, zalesionym, górskim terenie było gigantycznym przedsięwzięciem. Kontynentalny klimat z ostrymi i śnieżnymi zimami ogranicza roczny cykl pracy w kamieniołomie do kilku miesięcy, przeważnie od maja do września. Pozostawiony na zimę w wyrobiskach sprzęt bardzo szybko koroduje. Latem w  kamieniołomie pracuje ośmiu pracowników. Czterech z nich może nocować w minihotelu robotniczym przy wyrobisku. Łagodnie określając, warunki eksploatacji nie są łatwe. Przy wydobyciu surowca pracują koparki i spychacze. Pionierskie prace przy udostępnieniu złoża wykonano jednak z powodzeniem i surowiec ze złoża Sochatinskoje zaczęto eksportować do krajów Południowo-Wschodniej Azji, Europy Zachodniej i krajów byłego Związku Radzieckiego. Zakłady obróbcze w Abakanie rozpoczęły produkcję w roku 2006, bazując na miejscowym surowcu. Pozyskiwane bryły surowca ważą do trzech ton. Raz na tydzień 80 ton surowca załadowuje się na barkę. Następnie barka płynie 2 godziny na przystań Sosnowka, skąd jadeity przeładowuje się na samochody ciężarowe. Po 8 godzinach jazdy surowiec jest wyładowywany przy zakładzie obróbczym w Abakanie.

    Obecnie wykonywane zlecenia obejmują wyposażenie łazienek, saun, salonów SPA, a także ekskluzywnych wnętrz. W ofercie znajduje się szeroki asortyment wyrobów. Oprócz wyżej wymienionych Chakasinterserwis proponuje także wysokiej jakości jadeity i piroksenity w postaci płytek kalibrowanych (30 x 30 cm, 10 x10 cm, grubość 0,5 do 2,0 cm), otoczaków, galanterii, pamiątek, mozaiki, przedmiotów użytkowych, także jako tzw. kamień dziki. Piroksenity sprzedaje się głównie w postaci tłucznia i bębnowanych otoczaków o dłuższej osi do 13 cm. Pamiątki, jak rzeźbione statuetki, naszyjniki oraz różne przedmioty użytkowe, wykonują artyści w pracowni. Kamień łupany do saun o granulacji 5-10 cm (odpowiedni do pieców elektrycznych) sprzedaje się przeważnie w workach po 20 kg lub kartonach.

   Z powodzeniem stosuje się jadeit w kominkach, akwariach i terrariach. W reklamach firmy Chakasinterserwis czytamy, że jadeit jest najbardziej trwałym i ekonomicznym kamieniem do saun. Nagrzewa się nieco wolniej, lecz o wiele dłużej utrzymuje ciepło. To kamień całkowicie bezpieczny. Nie tylko nie wydziela żadnych niebezpiecznych związków chemicznych, lecz także gorący jadeit jest w stanie oczyścić powietrze od radiacji i pozbyć się alergenów i bakterii z wody, którą jest polewany.

  Badania wykonane na Uniwersytecie Rolniczym w Moskwie (2011) wykazały możliwość zastosowania różnych frakcji jadeitu w filtrach oczyszczających wodę.

Firma Chakasinterserwis oferuje na rynek światowy trzy odmiany jadeitu:

1 – „Imperial” czyli jadeit drobnoziarnisty klasy A o barwie jasnej trawy lub zieleni z odcieniem szmaragdowym. To odmiana półprzezroczysta, najcenniejsza.  Najszlachetniejsze, jubilerskie jadeity klasy A wydobywa się w  złożach Sochatinskoje i Orasug;

2 – „Komercial” (klasa B) – zielony i szary jadeit z cienkimi żyłkami lub plamkami półprzezroczystego szlachetnego jadeitu klasy A;

3 – „Utylitarny” surowiec nieprzezroczysty, niejednorodny. Kamień ozdobny tej klasy to na ogół odmiany jaśniejsze z mniejszym wysyceniem koloru zielonego.

Salon wystawowy i biuro sprzedaży znajdują się w Moskwie przy ulicy Bereżkowskaja nabiereżnaja 14, e-mail: jade@jadeite.ru

Cechy fizyczne jadeitów sajańskich*/

- gęstość 3,2 – 3,3 g/cm3

- wytrzymałość na ściskanie 300 – 450 MPa

- nasiąkliwość 0,01 – 0,03%

- odporność na temperaturę 2700 st. C

*/ wykonawca badań: Tomskij Nauczno-Issliedowatielnyj Institut Kurortołogii (2015)

Apla

W handlu wymieniane są następujące odmiany:

jadeit Yunan – chińska nazwa jadeitu o pięknej zielonej barwie,

jadeit kański (Kan jade) – chińska nazwa jadeitu o barwie smażonego kasztana,

jadeit kaszgarski (Kaszgar jade) – nazwa nefrytu z Kaszgaru (zachodnie Chiny),

jadeit Lu (Lu jade) – chińska nazwa niebieskawozielonej odmiany jadeitu,

jadeit montański (Montana jade) – obsydian z Narodowego Parku Yellowstone,

jadeit nowogwinejski (New Guinea jade) – ciemnozielona jubilerska odmiana nefrytu o nazwie astrydyt (od imienia królowej belgijskiej Astrid),

jadeit nowozelandzki (New Zealand jade lub nazwa Maorysów – pounamu) – jubilerska odmiana nefrytu z Nowej Zelandii,

jadeit meksykański – barwiony steatyt lub kalcyt stalagmitowy, niesłusznie nazywany onyksem,

jadeit nowokaledoński (New Caledonia jade) – jubilerska odmiana nefrytu z Nowej Kaledonii,

jadeit transwalski (Transvaal jade) – jubilerska odmiana  zielonego grossularu z Transwalu,

jadeit chotański (Khotan jade) – odmiana nefrytu z Khotan (White Jade River w południowo-zachodnich Chinach).