Polska pianistka w Ufie Wanda Szymańska

Paweł KRASILNIKOW,
pianista, muzykolog,
doktorant w Państwowym Instytucie Sztuki
 im. Z. Ismagiłowa w Ufie

Opiekun naukowy:
profesor dr hab. w specjalności historia sztuki
E. Karpowa

 

Ural już od XVIII wieku był jednym z miejsc zsyłki polskich powstańców. Przed I wojną światową miało miejsce sześć fal zsyłek z Polski. Wśród osadników, z reguły ludzi wykształconych, było wielu muzyków oraz nauczycieli muzyki. Niektórzy z nich na zawsze związali swój los z Baszkirią. Wśród nich wyróżnia się nazwisko polskiej pianistki Wandy Szymańskiej, która stała się jedną z uczestniczek procesu powstania państwowego systemu szkolnictwa muzycznego w Baszkirii.

Niestety nic nie wiadomo o miejscu i dacie urodzenia Wandy Szymańskiej. Z badań E. Nabiejewej i S. Chalfina dowiadujemy się, że Szymańska ukończyła Konserwatorium Warszawskie, a w 1909 roku była zesłana na Ural i osiedlona w Ufie [2, s.155]. Pierwsze dekady XX wieku to czas dużych przemian w życiu muzycznym w Rosji. Pomimo upadku Towarzystwa Miłośników Muzyki i Sztuk Dramatycznych, które przez wiele lat regulowało życie teatralne i koncertowe (1885–1905), zainteresowanie sztuką w Ufie nie zmalało. W lecie 1909 roku Rosja obchodziła 50. rocznicę śmierci wybitnego pisarza urodzonego w Ufie Siergieja Aksakowa. Odbywały się uroczystości, grano poświęcone mu kantaty, położono kamień węgielny pod budowę Domu Ludowego im. Siergieja Aksakowa w Ufie, który później stał się centrum życia muzycznego i teatralnego miasta. W tym czasie rozwijała się również prywatna pedagogika muzyczna. Tylko wśród szkół pianistycznych historycy wymieniają placówki M. Andrzejewskiej, M. Poleszczuk-Uwodzkiej, A. Uszakowej [2, s. 51]. Szymańska zdecydowanie wkroczyła do tej dziedziny muzyki i otworzyła w Ufie własną szkołę [tamże].

W 1913 roku w Ufie powstał ufijski oddział Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego, a rok później otwarto klasy muzyczne, wzmacniając tym samym profesjonalne zaplecze kultury muzycznej. Głównym motorem zmian w muzyce była absolwentka Konserwatorium Moskiewskiego, muzyk polskiego pochodzenia Marionella Andrzejewska (jej postać zasługuje na osobny artykuł). W tej sytuacji praca Wandy Szymańskiej w dziedzinie muzyki wymagała większego wysiłku. Jak pisze N. Garipowa, świadczą o tym regularne poranne i wieczorne koncerty, które odbywały się w szkole muzycznej [1, s. 137–138]. Na uwagę zasługuje „Symfonia dziecięca” Josepha Haydna wykonana przez uczniów pod kierunkiem pianistki w jej placówce edukacyjnej. Tradycja koncertowa była kontynuowana w kolejnych etapach rozwoju szkoły Wandy Szymańskiej. Warto zaznaczyć, że oprócz gry na fortepianie Szymańska uczyła również dyscyplin muzycznych i teoretycznych.

Okres po rewolucji październikowej to czas kształtowania profesjonalnych kadr edukacji muzycznej, w którym Wanda Szymańska i Marionella Andrzejewska zdobyły autorytet. Absolwentka Konserwatorium Warszawskiego Wanda Szymańska zdołała uratować szkołę, przekształcając ją w szkołę pierwszego stopnia (1919), w której pełniła obowiązki dyrektora [4, s. 58]. Marionella Andrzejewska utworzyła szkołę drugiego stopnia na bazie klas muzycznych Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego i została jej kierowniczką [tamże]. Tak więc Szymańska skupiła się na podstawowym poziomie nauczania muzycznego, a Andrzejewska — na średnim (późniejsza owocna praca skutkowała otwarciem Szkoły Muzycznej oraz Baszkirskiego Technikum Muzycznego).

Udział Wandy Szymańskiej w życiu muzycznym Ufy przedstawiono na podstawie szeregu dokumentów archiwalnych. W Baszkirii okresu sowieckiego powstały nowe struktury państwowe, m.in. Ufijski Gubernialny Komitet Wykonawczy Edukacji Narodowej w Ufie. Nowe struktury zostały utworzone, ponieważ w regionie brakowało specjalistów. Od 18 czerwca 1919 roku to właśnie Wanda Szymańska została powołana na stanowisko kierownika Sekcji Muzycznej tegoż Komitetu.

Wanda Szymańska jako kierownik objęła należytą opieką muzyków, dbała o życie koncertowe miasta. W państwowym archiwum Republiki Baszkortostanu zachował się jej list z 20 czerwca 1919 roku, wysłany do władz gubernialnych w sprawie organizacji występów orkiestry smyczkowej, która w ciągu pół roku dała 9 koncertów [4, k. 2]. Dzięki staraniom Szymańskiej wykonawcom orkiestry były przyznane regularne honoraria [tamże].

Szymańska zwracała szczególną uwagę na rozwój życia muzycznego i teatralnego. Znamienna jak na tamte czasy była jej propozycja, by sprowadzić trupę teatralną z Samary do stolicy Baszkirii. Szymańska twierdziła: „Ta trupa operowa jest całkiem solidna i dostarczy publiczności dużo więcej przyjemności estetycznych i duchowych w sensie kulturalnym i oświatowym niż dramat” [5, k. 28]. Poparł ją deputowany I. Nosyriew, jednak część członków Sekcji Muzycznej była przeciwna, powoływano się na „brak funduszy i odpowiedniego pustego budynku”. W związku z tym zdecydowano: „Możliwe jest zaproszenie trupy operowej z Samary do Ufy na jej własne ryzyko, bez żadnych zobowiązań ze strony Wydziału Gubernialnego” [tamże]. Zaproszenie nie doszło do skutku, a Baszkiria, jak pokazuje historia, doczekała się własnego teatru po dość długim czasie.

 W tym samym okresie, jak zauważa N. Garipowa, „z inicjatywy M. Kuguszewej, W. Szymańskiej i I. Nosyriewa powstał Związek Nauczycieli Muzyki” [1, s. 140].

Decyzja o utworzeniu nowej struktury była ważnym krokiem pomocy muzykom, którzy stracili pracę. Warto zauważyć, że Związek powstał dzięki zaangażowaniu Wandy Szymańskiej.

Prowadząc Sekcję Muzyczną, pianistka zajmowała się organizacją procesu edukacyjnego i wychowaniem przyszłej kadry pedagogicznej. Już na samym początku swojej działalności jako kierownik, latem 1919 roku zorganizowała kursy dla nauczycieli muzyki. Jednocześnie zainicjowała program szkoleń:

1) nowe metody zapoznawania dzieci z alfabetem ludowym; 2) rozwijanie poczucia rytmu i słuchu; 3) gimnastyka rytmu; 4) systematyka lekcji śpiewu; 5) wykonanie symfonii dziecięcych [2, s. 98].

Wanda Szymańska była pedagogiem nowatorskim, specjalistką, absolwentką jednego z najstarszych konserwatoriów w kraju, ciągle dążyła do samodoskonalenia zawodowego. W tym czasie popularny był system pedagogiczny Émila Jacquesa-Dalcroze'a i jego idea gimnastyki artystycznej. Szymańska po raz pierwszy wprowadziła nauczanie rytmiki w Ufie od 1 października 1920 roku [3, k. 83].

Charakterystykę Wandy Szymańskiej jako postaci energicznej w dziedzinie muzyki można uzupełnić jej wystąpieniami na posiedzeniach ufijskiego oddziału Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego. Za najważniejszy czynnik rozwoju edukacji uważała edukację muzyczną dzieci. W protokole nr 12 od 11 lipca 1919 roku zapisana jest jej propozycja „|O orkiestrach ludowych na placach zabaw” [5, k. 24]. Rozpatrywanie tej sprawy zostało odroczone, a jej dalsze losy niestety nie są znane. Na tym samym posiedzeniu Szymańska przedstawiła pomysł założenia Domu Dziecka we wsi Jumatowo w ramach organizacji przedszkolnego wychowania muzycznego i rozwoju muzycznego dzieci na wsi [tamże].

Wróćmy do działalności edukacyjnej bohaterki niniejszego artykułu. Odnaleziono dziennik lekcyjny uczniów Wandy Szymańskiej, wypełniony własnoręcznie w okresie od 10 do 15 maja 1920 roku [3, k. 43–48]. Jest to mały notatnik napisany piękną, dużą kaligrafią. W dzienniczku nauczycielka zapisywała dane dotyczące wieku uczniów oraz praktyczne zalecenia dotyczące nauki dla każdego z nich, notowała postępy w rozwoju muzycznym. Z niekrótkiej listy uczniów dowiadujemy się, że ich wiek wahał się od 10 do 22 lat; repertuar opierał się na znanych wzorcach akademickiej literatury muzycznej — utworach Bacha, Haydna, Mozarta i Chopina [tamże].

W 1920 roku po połączeniu szkół muzycznych pierwszego i drugiego stopnia powstała Ludowa Szkoła Muzyczna.

Marionella Andrzejewska i Wanda Szymańska oprócz wspólnej pracy jako nauczycielki angażowały się również we wspólne działania edukacyjne. Pierwsze dekady władzy sowieckiej charakteryzowały się rozkwitem i aktywną propagandą kultury skierowaną szeroko do masowego odbiorcy. Tak więc w 1921 roku powstał zespół pod kierownictwem Andrzejewskiej, w skład którego weszli najlepsi zawodowi muzycy tamtych lat. W grupie muzycznej było 27 osób, wśród nich wykładowcą była Wanda Szymańska [2, s. 163]. Praca lektorska była kolejnym obszarem działalności polskiej pianistki.

Wanda Szymańska ostatecznie zdecydowała się na powrót do ojczyzny. Powodem tego był traktat ryski (podpisany przez Rosję sowiecką i Rzeczpospolitą Polską 18 marca 1921 roku w Rydze), który zapewnił repatriację Polaków z byłego Cesarstwa Rosyjskiego.

W drodze do Polski pianistka zmarła na tyfus (z danych archiwum Szkoły Sztuk Pięknych w Ufie).

 Wanda Szymańska wniosła znaczący wkład w kształtowanie się profesjonalnej sztuki muzycznej. To właśnie ta artystka była jedną z twórczyń pedagogiki fortepianowej w Baszkirii — kierunku edukacji muzycznej, który z powodzeniem rozwija się do dziś. Pianistkę wdzięcznie wspominali mieszkańcy Ufy. Ówczesna placówka edukacyjna — Dziecięca Szkoła Muzyczna nr 1 im. N. Sabitowa, którą założyła Wanda Szymańska — stała się znaną szkołą o silnych tradycjach muzycznych. Badania nad biografią Wandy Szymańskiej jako muzyka są wciąż kontynuowane przez historyków.

Bibliografia

1. Гарипова, Н. Ф. Фортепианное исполнительство и образование в Уфе. Страницы истории / Н. Ф. Гарипова. — Уфа: Гилем, 2010. — 245 с.
2. Набиева, Э. А. История культуры Башкортостана (Комплект научных и учебных материалов). Вып. 13. Формирование и становление музыкально-культурного потенциала Башкирии (2-я пол. ХIХ — нач. ХХ вв.): учеб. пособие / Э. А. Набиева, С. А. Халфин. — Уфа: Уфимская гос. академия экономики и сервиса, 2010. — 208 с.
3. Доклад заведующего подотдела искусств, отчёты об успеваемости и дневные занятия по классу фортепиано Уфимской народной музыкальной школы // ЦГАИ РБ. — Ф. Р-801. — Оп. 1. Д. 43. Л. 43–83
4. Докладные записки и переписка по организациям музыкального образования и комплектованию учебных заведений организаций специалистами 25.06. 1919 г. — 09.11. 1920 г. // ЦГАИ РБ. — Ф. Р-801. — Оп. 1. Д. 379. Л. 2–93.
5. Протоколы заседаний // ЦГАИ РБ. — Ф. Р-801. — Оп. 2. Д. 148. Л. 7–28.
6. Требовательные ведомости на выдачу зарплаты сотрудникам Уфимской народной музыкальной школы за 1919-20 годы // ЦГАИ РБ. — Ф. Р-801. — Оп. 1. Д. 643. Л. 1–170.