Katalog poloników syberyjskich Polaków

        Publikacja „Podsumowujący naukowy katalog przedmiotów materialnej i duchowej kultury polskiego narodu ze zbiorów historyczno-etnograficznego muzeum „Szuszenskoje”, ukazała się jako pismo towarzyszące wystawie poloników, zgromadzonych w tej placówce. W podtytule zawarto informację, że jest to  wydanie, poświęcone 150-leciu  Postania Styczniowego w Polsce 1863-1864.  Publikację współfinansowało Ministerstwo Spraw Zagranicznych Rzeczypospolitej Polskiej. Naukową redakcją zajęli się Natalia Skorobogatowa i Sergiusz Leończyk.

     Lektura wydawnictwa prowadzi do wniosku, że podobnych prac jest w ogóle niewiele. Wymyka się ono z przyjętej konwencji muzealnego katalogu, gdyż opis eksponatów zamieszczony został w szerokim kontekście dziejów Polaków na Syberii. Książka napisana jest rzeczowo i ze znawstwem, nie tylko dlatego, że jej autorzy posiadają szeroką, wyuczoną wiedzę w tej dziedzinie. Przyczyna jest też pewnie taka, iż wszyscy, zarówno Natalia N. Skorobogatowa, Tatiana Kikiłowa, jak  i Sergiusz Leończyk mają wśród swoich przodków Polaków, więc ich dzieje znają nie tylko z publikacji i archiwaliów. Jest przy tym bardzo cenne, że nie zapomnieli swoich korzeni i rozwijają w podejmowanych pracach polski wątek.

      We wstępie N. Skorobogatowa określiła katalog jako unikalną publikację w  historii Syberii, z czym wypada się zgodzić. Jej pierwszą część napisały pracownice muzeum, które  dzięki kwerendom i wywiadom z właścicielami, doskonale znają obiekty i ich historię. Znalazły się tu rozdziały: Wstęp oraz opisy katalogowe, w których autorki wydzieliły przedmioty związane z życiem codziennym - wykonane w polskich fabrykach, wyroby zrobione w domu i chałupnicze. Oddzielnie potraktowały obiekty kultu, pocztówki, reprodukcje i książki polskich autorów. Są wśród nich eksponaty znaczące. Oczywiście, niewiele da się powiedzieć o sztućcach czy naczyniach stołowych, poza ewentualną oceną zamożności czy gustu ich właścicieli. Wszystkie one jednak są świadectwem bytu i kultury przybyłych tu Polaków. Z kolei fotografie  czynią te przedmioty mniej anonimowymi, pozwalają poznać   samych zesłańców, jak i ich rodziny. N. Skorobogatowa pisze w katalogu, że najcenniejszymi eksponatami są modlitewniki w języku polskim i święte obrazy. Są też obiekty w zasadzie obce w kulturze polskiej, świadczące, że zesłani Polacy mieli także przedmioty miejscowego pochodzenia. Jako przykład podam chyba nieznany na naszych ziemiach wizerunek Matki Boskiej Częstochowskiej, o pełnej twarzy, bez dwóch blizn na policzku, podpisany Чiстохвскia.  W katalogu zawarta jest informacja, że jest to ikona wykonana w zachodniorosyjskiej pracowni, działającej w drugiej połowie XIX wieku, której mistrzowie nawiązywali do ludowej tradycji. Jej właściciel nie jest znany.

     Inny przykład to drewniany kuferek, wykonany zapewne w Rosji, który służył Polakowi  Jakubowi L. Kajrewiczowi. W podobnych, tyle że większych kufrach przewozili swój skromny dobytek polscy zesłańcy, wracający do kraju z ZSRR w latach 40. i 50. XX wieku. Skoro już jesteśmy przy Kajrewiczu warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden obiekt. Gdy skazano go „na zawsze” na pobyt na Syberii,  kupił drewniany dom, znajdujący się obecnie na obszarze skansenu. Jego chata, teraz eksponat muzealny, ukazujący typowe budownictwo XIX-wiecznej wsi Suszenskoje, jest jednocześnie świadectwem, które dowodzi, jak ludność polska wrastała w lokalną społeczność, hołdowała miejscowym gustom.

     Druga część katalogu zawiera spisy zesłanych Polaków oraz różne informacje, które udało się o nich zgromadzić. Dane te opracował  Sergiusz Leończyk, część biogramów sporządziła także Natalia Skorobogatowa. Wśród  podanych informacji, szczególnie cenny dla naukowców jest spis polskich powstańców 1863-1864 roku zesłanych do powiatu Szuszenskoje minusińskiego okręgu, jenisiejskiej guberni, zestawiony według dokumentów GAIO. Inne archiwalia znajdują  są w rozdziale  „Polityczne i administracyjne dokumenty o przebywaniu  zesłanych Polaków w Szuszenskim powiecie”. W kolejnych zawarte są noty informacyjne o muzealiach, ofiarowanych przez zesłanych za udział w powstaniu styczniowym lub przekazanych przez uczestników kół socjalistycznych i partii „Proletariat”  oraz biograficzne wiadomości o tamtejszych Polakach.

    Warto jeszcze dodać, że większość eksponatów zgromadzonych w muzeum „Szuszenskoje” i opisanych w katalogu była eksponowana na wystawie, towarzyszącej sesji  międzynarodowej „Problemy syberyjsko-polskiej historii i dialog kultur”.  Wzięło w niej udział 25 naukowców, w tym również z Polski. Zorganizowano ją w ramach obchodów 150-lecia powstania styczniowego w Polsce i dwudziestolecia założenia towarzystwa „Polonia” w Chakasji.  Nie zbrakło też potomków powstańców, którzy, choć już nieliczni, stawili się na to spotkanie. Należy dodać, że podobne inicjatywy podejmowane są prawie corocznie. Sergiusz Leończyk w posłowiu do „Katalogu” podkreślił rolę naukowych sympozjów, które  upowszechniają wiadomości o stosunkach polsko-rosyjskich, obalają mity, zastępujące nieraz solidną wiedzę. Podobny cel mają wystawy poloników , których zorganizowano dotąd kilka.

     Prezentowana w muzeum „Szuszenskoje” ekspozycja będzie popularyzować rolę zesłanych Polaków i ich potomków w różnych placówkach na obszarze Rosji. A katalog stanowi istotne uzupełnienie losów powstańców 1863 roku i ludzi represjonowanych w latach późniejszych, którzy wnieśli poważny wkład w rozwój Syberii na przełomie XIX i XX wieku.

Anna Milewska-Młynik