3/2007 (40): WSPÓLNOTA LUDZKICH LOSÓW – DZIEJE POLAKÓW W TOMSKU I NA SYBERII ZACHODNIEJ. KONFERENCJA NAUKOWA –CZERWIEC 2007

Ośrodek Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego, we współpracy z Zarządem Krajowym Stowarzyszenia Polska”, konsekwentnie od 15 lat organizuje konferencje naukowe poświęcone dziejom Polaków na Syberii, aktywizując przez to krajowe środowiska naukowe do podejmowania różnych wątków problemowych, np. Polacy w nauce, gospodarce i kulturze na Syberii, Kościół katolicki za Uralem, kultura i świadomość etniczna Polaków na Wschodzie i inne. Ważne dla pełniejszego ujęcia tych zagadnień jest to, że w konferencjach biorą udział historycy z Federacji Rosyjskiej, zwłaszcza z jej syberyjskiej części – Abakan, Barnauł, Irkuck, Jakuck, Jużno-Sachalińsk, Krasnojarsk, Nowosybirsk, Omsk, Tiumeń, Tomsk, przyczyniając się w wymierny sposób do porządkowania wiedzy o wkładzie Polaków w różne dziedziny życia na Syberii począwszy od XVII stulecia, częstokroć aż do współczesności.

Przez całe prawie 50 lat historiografia polska w kraju kształtowała ten obraz w wyraźnie odczuwalnym uzależnieniu od władz politycznych, które jeśli już akceptowały podejmowanie problemów historycznych na linii Polska-Syberia, to najczęściej w kontekście „rewolucyjnych kontaktów polsko-rosyjskich”, w które wpychano dzieje powstań listopadowego i styczniowego oraz różne formy walki z niewolą narzuconą zaborami i wieloletnim brakiem polskiej państwowości. Tu przyznać należy, że ta koncepcja badawcza związana z „polskimi rewolucjonistami” dawała częstokroć pozytywne wyniki bowiem dawała historykom polskim dostęp do archiwów rosyjskich w rezultacie czego rysował się pełniejszy obraz życia Polaków za Uralem, którzy na przekór zesłaniom i carskiemu zniewoleniu dali zauralskim obszarom swój trud, wiedzę i umiejętności przyczyniając się do poznania kultury syberyjskich etnosów, badań geograficznych i geologicznych, rozwoju rzadkich rzemiosł, uprawy roli i innych dziedzin gospodarki.

Te konferencyjne przedsięwzięcia wyrażają w pewnym stopniu intelektualne i emocjonalne napięcia jaki sytuują się w obrębie polsko-syberyjskich kontaktów wpisanych w poznanie Syberii, na terenie której nasi rodacy nie tylko cierpieli niewolę lecz odnieśli tam wiele spektakularnych sukcesów na polu etnografii i nauk przyrodniczych. W tym świecie wielu faktów jawi się też niepomierny trud polskich zesłańców, których śladem jest np. nazewnictwo geograficzne na mapie Syberii związane z osiągnięciami badawczymi naszych rodaków, np. Góry Czerskiego i Góry Czekanowskiego na północy Jakucji, Góra Dybowskiego na dalekich Komandorach czy Góra Bronisława Piłsudskiego na Sachalinie. Dodajmy zarazem fakt częstego podejmowania współcześnie przez historyków rosyjskich tematów związanych z polskim dziedzictwem na Syberii. Rzec więc można, że rozbudza się współcześnie za Uralem trend do pełniejszego poznania dziejów polskiej diaspory na tym terenie przedstawianego bez stronniczości i opartego na mocnym gruncie faktograficznym budowanym na zasobach syberyjskich archiwów. Doszło ostatnio nawet do tego, że w Jużno-Sachalińsku wzniesiono pomnik Bronisława Piłsudskiego, zesłańca i badacza kultury tubylczych ludów Sachalinu i tzw. Pomorza Amurskiego oraz powołano tam Instytut Naukowego Dziedzictwa Bronisława Piłsudskiego, a w dalekim Jakucku polskich badaczy Kraju nad Leną upamiętnia pomnik ku czci Aleksandra Czekanowskiego, Jana Czerskiego, Wacława Sieroszewskiego i Edwarda Piekarskiego.

Problematyka przenikania się polsko-rosyjskich badań nad dziejami Polaków na Syberii oraz naukowo-cywilizacyjnego dziedzictwa w tym zakresie widoczna była wyraźnie podczas konferencji noszącej nazwę „Polacy w nauce i kulturze Tomska oraz Zachodniej Syberii”, która odbyła się we Wrocławiu w dniach 11-13 czerwca br. Zorganizował ją Ośrodek Badań Wschodnich Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Zarząd Krajowy Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”. Z wygłoszonych referatów udało się zbudować szeroką panoramę przeróżnych działań, które ukonkretniły wielość przedsięwzięć będących pochodną zesłań na Syberię w XIX stuleciu a także dobrowolnych tam pobytów Polaków kończących uczelnie rosyjskie i podejmujących pracę w tej części imperium rosyjskiego. Skala i charakter tych dokonań przedstawionych podczas konferencji nadały jej nie tylko właściwe merytorycznie wymiary, lecz stały się także swoistą gwarancją trwałości polsko-rosyjskiej (syberyjskiej) współpracy naukowej, która na niwie badania dziejów Polaków za Uralem ukonkretniła się już poprzez takie cykliczne konferencje będące w programie działalności Ośrodka Badań Wschodnich Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Zarządu Krajowego Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”.

Podobnie jak w poprzednich konferencjach tak i podczas tej ostatniej przybyli na nią historycy, pedagodzy, etnolodzy będący nauczycielami akademickimi oraz pracownikami różnych instytucji kulturalnych i samorządowych z Polski oraz Federacji Rosyjskiej. Zgodnie z tematem konferencji najliczniejszą grupę referentów z Syberii stanowili goście z Tomska, dzięki którym relacje polsko-tomskie wzbogaciły się o wiele nowych wątków ukazujących złożone dzieje polskiej diaspory na terenie Syberii Zachodniej. Konferencja odbywała się pod protektoratem rektora Uniwersytetu Wrocławskiego profesora Leszka Pacholskiego, który powitał przybyłych gości, podkreślając tradycyjne już zainteresowanie tematyką syberyjską Ośrodka Badań Wschodnich tej uczelni. Wyraził także nadzieję, że konferencja da asumpt do kolejnych spotkań i przyczyni się do poszerzenia pola badawczego złożonych kontaktów polsko-syberyjskich. Podobny charakter miała wypowiedź rektora Tomskiego Uniwersytetu Pedagogicznego, z którym Uniwersytet Wrocławski od prawie 10 lat posiada porozumienie o współpracy naukowej dzięki czemu dało się uzyskać pozytywne rezultaty w dziedzinie nauczania języka polskiego na tomskiej uczelni. Dlatego wszystko, co wiedzie do ubogacania tej współpracy jest ważne akcentowali obaj rektorzy podkreślając, że trzeba wykorzystać wszystkie możliwości by szukać nowych obszarów naukowych rozwijających tę współpracę bacząc na tradycję i współczesność.

Ten wątek znalazł także odbicie w adresie przysłanym uczestnikom konferencji przez ministra Romualda Łanczkowskiego, zastępcy Szefa Kancelarii Senatu RP w który zaakcentował ważność wrocławskiej konferencji pisząc, iż „W naszej Ojczyźnie wiedza o roli Polaków na Syberii niezwykle często ogranicza się do znajomości aspektów martyrologicznych. Nawet w świadomości warstw wykształconych prawie w ogólne nieobecna jest literatura zesłańcza. Równie słabo, a może jeszcze gorzej rozpoznawana jest rola cywilizacyjna Polaków w tej części globu. Te zagadnienia winny być eksplorowane, a efekty prac badawczych – udostępniane możliwie szerokiemu kręgowi odbiorców. Jestem głęboko przekonany, że temu celowi służyć będzie kolejna konferencja” – podkreślił minister życząc uczestnikom spotkania owocnych obrad i wielu odkrywczych konkluzji. Podobny charakter miały adresy przysłane przez docent Swietłanę Mulinę z Omska oraz przez profesora Bolesława Szostakowicza z Irkucka, którym obowiązki akademickie nie pozwoliły na przybycie do Wrocławia. Przybył natomiast na konferencję Prof. dr Andrzej Stelmachowski, prezes Zarządu Krajowego Stowarzyszenia „Wspólnota Polska”, który podkreślił jej ważność dla kwestii odradzania się kultury i tożsamości narodowej polskiej diaspory na Syberii, wyrażając szczere podziękowanie referentom za podjęcie trudu odkrywana nowych wątków w kontaktach polsko-syberyjskich. Wskazał przy tym na ważność powstawania w Federacji Rosyjskiej polskich stowarzyszeń kulturalno-społecznych, których działalność wspierana jest przez „Wspólnotę Polską” oraz wskazał na potrzebę powstania w Tomsku „Domu Polskiego”, którego utworzenie wspomogłoby także rozwój badań nad dziejami tomskiej Polonii.

W programie konferencji znajdowało się 35 referatów dotyczących różnych zagadnień i roli Polaków w nauce i kulturze Tomska oraz Zachodniej Syberii. Obrady plenarne zainaugurowało wystąpienie mgr Wasylego Chaniewicza z Obwodowego Muzeum Krajoznawczego w Tomsku poświęcone polskiej kadrze akademickiej na Uniwersytecie Tomskim utworzonym w 1889 roku oraz pełnionych przez nią ról społecznych na rzecz integracji środowiska tomskich Polaków, studiujących na tej uczelni. Wskazał na głębokie i autentyczne zaangażowanie profesury tej uczelni w kształcenie oraz działania wzbogacające osobowość młodzieży akademickiej. Przypomniał nazwiska polskich profesorów Aleksandra Dogiela i Stanisława Zaleskiego, którego żona jako wybitna pianistka założyła w Tomsku Oddział Cesarskiego Towarzystwa Muzycznego i często koncertowała gromadząc zawsze wiernych słuchaczy. W dziejach tego uniwersytetu postacią wyróżniającą się był przemysłowiec Zachariasz Cybulski, który wspierał finansowo powstanie tej uczelni, a administratorem jej bazy dydaktycznej i kompleksu gmachów był Polak Wacław Rzewuski. Dobrze znany mieszkańcom Tomska budynek Książnicy Uniwersyteckiej, w której zbiorach znajduje się wiele poloniców, wznosiła firma budowlana należąca do Cezarego Łubieńskiego i Edwarda Wekera. Wiedziony ciekawością badawczą autor referatu zgromadził wiele interesujących informacji o dziejach polskiej diaspory w Tomsku i przedstawił je zgromadzonym w formie autentycznych osobistych przeżyć wydobywając z życia tej społeczności wiele ważnych informacji.

Do problematyki ten nawiązywał drugi plenarny referat wygłoszony przez prof. Zbigniewa Wójcika, przewodniczącego Komisji Syberyjskiej Komitetu Historii Nauki i Techniki Polskiej Akademii Nauk, który przypomniał inne jeszcze nazwiska tomskiej profesury uniwersyteckiej oraz rosyjskich absolwentów tej uczelni, którzy potem pracowali na terenie Polski. Poza sesją plenarną traktująca o polskiej obecności na Uniwersytecie Tomskim przedstawiono jeszcze kilkadziesiąt opracowań przyciągających uwagę badaczy z różnych dyscyplin społecznych i humanistycznych, w tym także z historii nauki i techniki. W sumie dało to ciekawą złożoną z konkretów panoramę przeróżnych działań, które przyczyniły się do rozwoju Tomska i zachodniej Syberii w zgodnym współdziałaniu polskich i rosyjskich środowisk tego regionu. Informując o tematyce konferencji, nie lada trudnością jest scharakteryzowanie wielości zagadnień prezentowanych przez referentów. Wskazywały one na ważne obszary badawcze, wciąż mało penetrowane przez badaczy kontaktów polsko-syberyjskich. Znalazło to wyraźne odbicie w referatach mających bardzo zróżnicowany charakter, a ich autorzy częstokroć z reguły związani byli z wcześniejszymi badaniami w tej dziedzinie, co nadawało ich wystąpieniom osobisty, często emocjonalny charakter wypowiedzi. Dotyczyły one wielu spraw, jakie niosło ze sobą życie na zesłaniu, odnajdywania tam samego siebie, dokonywania określonych wyborów, jeśli szanse takie się pojawiały, gorzkiej problematyki zagubienia i różnorodnych refleksji związanych z zesłańczym etosem. Rzec można, że tematyka konferencji obejmowała tematykę zesłań za Ural, polskie dziedzictwo na tej ziemi, odradzanie się polskości niegasnące tam od czasów gorbaczowskiej pieriestrojki i współczesne kontakty naukowe z badaczami rosyjskimi podejmującymi sprawy Syberii w historii i kulturze narodu polskiego.

Wszystkie te elementy znalazły się w skondensowanej formie w referacie Antoniego Kuczyńskiego („Polacy w Tomsku. Szkice z przeszłości i współczesność”), potem natomiast rozwinięte zostały przez innych uczestników konferencji, którzy mówili o polskich lekarzach i profesorach medycyny w Tomsku (referat Michała Grzybowskiego), o Polakach w dziejach Pedagogicznego Uniwersytetu Tomskiego Aleksandra Guziejewa), o drewnianej architekturze Tomska (Paweł Raczkowski) i Stanisławie Witkiewiczu przebywającym w tym mieście na zesłaniu wraz z rodzicami i wpływu spędzonych tam lat na późniejszy dorobek twórczy artysty (Andrzej Moździerz), o poglądach Konrada Prószyńskiego na sprawę narodową w świetle jego tomskich doświadczeń w XIX wieku (Anna Milewska-Młynik) o wyobrażeniach i poglądach o polskich zesłańcach postyczniowych na łamach gazety „Tomskije Gubernskije Wiedomosti” (Barbara Jędrychowska), o lekarzu Aleksandrze Macieszy absolwencie medycyny na Uniwersytecie Tomskim (Maria Stogowska, Bolesław Szostakowicz), o polskich dzieciach w Tomsku w drugiej połowie XX stulecia (Anna Brus) oraz o zesłańcach uciekinierach z tego miasta (Wiktoria Śliwowska) i tomskich refleksjach Pawła ks. Sapiehy. Z przedstawionych referatów o tak zróżnicowanej tematyce wynikało wyraźnie, że dzieje Polaków w nauce i kulturze Tomska oraz Zachodniej Syberii pozostają w bezpośrednim związku z brakiem niepodległości przez państwo polskie i właściwym temu zjawisku procesom: kulturowym, politycznym i ekonomicznym.

Kwestie braku tej niepodległości i związanych z nią zesłań za Ural znalazły także miejsce w programie konferencji i wzbogaciły wiedzę o różnych aspektach tego procesu dziejowego rozpoczynającego się zaborami pod koniec XVIII stulecia. O przekraczaniu Uralu czyli bram Syberii traktował interesujący referat Mariusza Chrostka oparty na licznych relacjach zesłańczych. Potem były referaty o zesłańcach postyczniowych w guberni tomskiej (Sergiusz Leończyk) oraz na terenie Syberii Zachodniej (Swietłana Mulina) o codziennym życiu polskich zesłańców w tomskiej guberni (Katarzyna Tumanik), o adaptacji do warunków zesłanczego zycia (Elizabeta Karich) i o udziale Polaków w kolonizacji Syberii południowo-zachodniej w pierwszej połowie XIX stulecia (Renata Opłakańska), a także o dziejach wsi Biełostok i jej mieszkańcach leżącej opodal Tomska powstałej pod koniec XIX stulecia, gdy z Królestwa Polskiego była zorganizowana emigracja rolnicza za Ural (Katarzyna Kość). Dla dopełnienia tej informacji tematycznej wspomnieć należy o innych interesujących referatach dotyczących np. oficerów polskiego pochodzenia w Omskim Okręgu Wojskowym na początku XX wieku (Mariusz Kulik)oraz o Polakach w Tomsku i guberni tomskiej w czasie pierwszej wojny światowej ewakuowanych z terenów objętych walkami (Mariusz Korzeniowski), a także o Polskim Komitecie Wojennym na Syberii w latach l918-1919 (Iraida Nam) o informacjach na temat Tomska i mieszkających tam Polakach zawartych na łamach czasopisma „Sybirak” wychodzącego w Warszawie w okresie międzywojnia (Olesia Szwec).

Interesujący był także blok referatów dotyczących historii Kościoła rzymskokatolickiego na terenie Syberii Zachodniej w XIX i początkach XX wieku oraz jego współczesnego odrodzenia wśród naszych rodaków (ks. Franciszek Rosiński), przedstawiono także referaty dotyczące projektu utworzenia syberyjskiego biskupstwa katolickiego w Tomsku na przełomie XIX i XX wieku (Władysław Masiarz) oraz o źródłach do dziejów parafii katolickich w Irkucku i Tomsku w krakowskim Archiwum ks. Jezuitów (Jan Trynkowski)i o zesłańcach unitach z guberni siedleckiej na Syberii Zachodniej (Dariusz Tarasiuk).

Podsumowania konferencji dokonał A. Kuczyński, od lat niestrudzony inicjator takich spotkań, który podziękował referentom i organizatorom za trud merytoryczny i organizacyjny związany z jej przeprowadzeniem. Ze strony Biura Zarządu Krajowego „Wspólnoty Polskiej” sprawy te koordynowała Irena Szirkowiec, natomiast sekretarzem naukowym konferencji był dr Mirosław Marczyk z Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Wrocławskiego. W tej podsumowującej refleksji znalazły się także nawiązania do referatów i dyskusji, z których jednoznacznie wynikała celowość kontynuowania takich cyklicznych spotkań badaczy zajmujących się problematyką kontaktów polsko-syberyjskich. Taką obietnicę otrzymali uczestnicy konferencji, czekać więc należy na urealnienie tego zamierzenia, które podobnie jak poprzednie przyczyni się do pełniejszego poznania wkładu Polaków w naukowe poznanie Syberii i kultury jej autochtonicznych etnosów oraz w jej zagospodarowywanie i gospodarczy rozwój. Rezultat poznawczy tego spotkania uczonych rosyjskich i polskich byłby niepełny gdyby jego pokłosie nie ukazało się w formie tomu pokonferencyjnego. Konieczność takiej publikacji podkreślana była po wielekroć podczas dyskusji, sugerującej nawet by tom ten ukazał się w edycji polsko-rosyjskiej przy wydatnej pomocy Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” oraz Uniwersytetu Wrocławskiego, który posiada stałą współpracę naukową z Państwowym Uniwersytetem Pedagogicznym w Tomsku. Postulat ten kierujemy pod adresem dwu szacownych instytucji współorganizujących konferencję. Czy zostanie on urealniony czas pokaże!

Antoni KUCZYŃSKI
Zdjęcia Wasyl CHANIEWICZ

< powrót