Dmitry Panto, Ksiądz kanonik Walerian Gromadzki (1835–1917) — apostoł Syberii i Azji Środkowej, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław 2022, ss. 122.

Monografia wydana w serii „Biblioteka Zesłańca”, tom 32. Recenzenci: dr hab. Sergiusz Leończyk, prof. UPH w Siedlcach, dr hab. Adam Pomieciński, prof. UAM w Poznaniu.

Z recenzji dr hab. Sergiusza Leończyka:

Praca jest dosyć ciekawa i merytorycznie dobrze napisana. Monografia została napisana w oparciu o układ chronologiczno-problemowy. Składa się ona ze wstępu, 5 rozdziałów, aneksu, w którym zamieszczone zostały wybrany teksty, listy oraz krótkie artykuły autorstwa ks. Waleriana Gromadzkiego. Oprócz tego załączono ciekawą kolekcję fotografii reprezentującej księdza, kościoły, które on wybudował oraz miejsca, w których ksiądz przebywał.

Autor potrafił połączyć barwną narrację z wymogami pracy naukowej.

Autor postawił zadanie napisania pełnej biografii księdza Gromadzkiego. Zazwyczaj opisywana była tylko część jego życiorysu. Wyjątkiem z tego jest próba napisania pełnego życiorysu Waleriana Gromadzkiego, która miała miejsce w 50. rocznicę jego święceń kapłańskich. Biografia ta ukazała się w ciągu 1909 r. na łamach „Przeglądu Katolickiego” pod tytułem „Pół wieku pracy kapłańskiej”.

Praca ta niestety, zdaniem wielu badaczy, obfituje w hagiograficzne wtrącenia, nieścisłości, przekłamania i naciąganie faktów na użytek kreowanego bohaterskiego obrazu kanonika Gromadzkiego. Oprócz tego obejmuje ta biografia okres do 1909 r. Ostatnie lata życia do roku 1917, które były dosyć ciekawe i obfite w wydarzenia, nie zostały jeszcze opisane. Autor całość dorobku bibliograficznego podzielił na kilka grup: publikacje napisane za życia księdza Gromadzkiego; publikacje napisane w czasach sowieckich i PRL; publikacje współczesnych rosyjskojęzycznych (i tu warto podkreślić polonijnych!) i polskojęzycznych historyków. Autor ma rację dzieląc bibliografię na te 3 grupy, bo każda ta grupa badała biografię ks. Gromadzkiego pod wpływem czasu i ideologii (jeżeli chodzi o 2 grupę). Autor umiejętnie wykorzystał materiały archiwalne, pochodzące z zasobów polskich archiwów — AGAD, rosyjskich — GARF (Moskwa), RGIA (SanktPetrersburg), GAOO (Omsk), GATO (Tomsk), archiwów ukraińskich — obwodowe archiwa Żytomierza, Łucka i państwowe archiwum w Kijowie oraz archiwum białoruskiego — NIAB.

Uważam, że powstała dosyć ciekawa praca, biografia księdza kanonika Waleriana Gromadzkiego, duszpasterza Polonii syberyjskiej, jednego z najważniejszych działaczy ruchu polonijnego II połowy XIX w. na Syberii.